Zapylacze

W Polsce około 52% powierzchni to tereny użytkowane rolniczo. Zalicza się do nich nie tylko grunty orne, plantacje wieloletnie, trwałe użytki zielone, stawy rybne i ogródki przydomowe, ale też inne powierzchnie takie jak ugory, odłogi, nieużytki i tzw. grunty marginalne. Na wszystkich tych terenach odbywa się proces zapylania roślin, w którym ogromną rolę odgrywają gatunki wyspecjalizowanych zapylaczy. Przeczytaj ten artykuł, jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej na ich temat.

Zapylacze jako jeden z najważniejszych czynników plonotwórczych

Jednym z najważniejszych czynników plonotwórczych większości roślin uprawnych jest zapylanie ich kwiatów. Największą grupą wyspecjalizowanych zapylaczy są pszczoły, a wśród nich pszczoła miodna, która jest równocześnie gatunkiem hodowanym. Wydajnymi zapylaczami są także trzmiele i dzikie pszczoły.

Według danych Organizacji Narodów Zjednoczonych, aż 71 na 100 gatunków roślin dostarczających 90% żywności na świecie jest zapylana przez pszczoły. Szacuje się, że około 1/3 produktów spożywczych bezpośrednio lub pośrednio jest zależna od owadów zapylających. Działalność pszczół jako zapylaczy na uprawach na terenie Unii Europejskiej przynosi rocznie około 14,6 miliardów Euro, co stanowi 12% całkowitej wartości ekonomicznej rocznej produkcji roślinnej.

W ostatnich latach liczebność owadów zapylających wyraźnie zmniejsza się na całym świecie. W Europie, w okresie jesienno-zimowym śmiertelność rodzin pszczelich średnio wynosiła 20%. Jest to spowodowane między innymi stosowaniem nieselektywnych środków ochrony roślin, mało ekologicznych ogrodów i domów, coraz mniejszych miejsc kompensacji ekologicznych czy warrozą, czyli chorobą powodowaną przez pasożytniczego roztocza Varroa destructor.

Rośliny miododajne atrakcyjne dla zapylaczy

Nektar oraz pyłek jest pożywieniem różnych grup owadów takich jak biedronkowate (np. biedronka siedmiokropka), bzygowate (np. bzyg pospolity), złotookowate (np. złotook zwyczajny), parazytoidy oraz błonkówek zapylających. Dla wymienionych powyżej form dorosłych owadów pożytecznych mieszanina nektaru i pyłku stanowi kompletne źródło pokarmu, nie potrzebują one innych substancji, ale również nie przetwarzają pyłku i nektaru, tak jak robią to pszczoły.

Ze względu na pochodzenie, rośliny miododajne można podzielić na dwie grupy: rośliny dziko rosnące i rośliny uprawne. Do roślin uprawnych atrakcyjnych dla owadów zapylających zalicza się między innymi: rzepak, esparceta, seradela, lucerna, facelia, koniczyna czerwona, koniczyna biła, koniczyna inkarnatka oraz koniczyna szwedzka. Przy optymalnych warunkach na polu cały łan zakwita w podobnym momencie (1-3 dni). Wówczas praca pszczół jest wysoce efektywna, gdyż odległość między poszczególnymi kwiatami jest niewielka.

Natomiast do cennych roślin miododajnych dziko rosnących zalicza się między innymi: cykoria, chaber bławatek, gorczyca polna, żmijowiec, rzodkiew świrzepa, nostrzyk, wyka, komonice, mniszek lekarski, bodziszek łąkowy, firletka poszarpana oraz ostrożeń polny. Na łąkach, zrębach leśnych, odłogach i innych nieużytkowanych powierzchniach występuje wiele gatunków roślin i kwiatów, które kwitną w różnych terminach, czyli przez długi czas zapewniają pokarm dla fauny pożytecznej. Na ogół na glebach słabszych występują rośliny mniej atrakcyjne dla owadów zapylających. Miód pochodzący z takich pożytków jest jednak najbardziej wartościowy, ponieważ jest bardziej „ekologiczny”.

Owady zapylające – nie tylko pszczoły

Na Ziemi żyje ponad 25 tysięcy gatunków pszczół, które należą do rzędu błonkoskrzydłe. W Polsce można spotkać przedstawicieli tylko 7 rodzin, takich jak smuklikowate, spójnicowate, pszczolinkowate, porobnicowate, miesierkowate, lepiarkowate i pszczołowate. Jednym z najważniejszych czynników plonotwórczych jest zapylanie kwiatów roślin uprawnych.

W produkcji roślinnej pszczoły to największa grupa wyspecjalizowanych zapylaczy. Owady te w toku ewolucji uzależniły się od pokarmu kwiatowego- pyłku i nektaru, którym żywią się nie tylko dorosłe, ale również larwy. Wykształciły one również specjalne narządy do przenoszenia tych produktów.

Rośliny owadopylne również uzależniły swoje istnienie od pszczół, wykształciły wiele mechanizmów przywabiających takich jak: produkcja nektaru, barwa kwiatów czy zapach. Do pobierania pyłku i nektaru pszczoła wybiera sobie jedną roślinę (np. lucernę, szałwię, lawendę czy jałowiec). Owad, wchodząc do wnętrza kwiatu zbiera niewielką ilość pyłku, który przenosi na swoim ciele do następnej rośliny. W ten sposób pszczoła wpływa na rozmnażanie roślin, transportując pyłek z jednego kwiatu na drugi.

Pszczoła miodna

Pszczoła miodna (Apis mellifera L.) jest owadem znajdującym się na najwyższym szczeblu rozwoju społecznego. Trwałość rodzin i społeczny tryb życia przyczyniają się do lepszej symbiozy pszczoły z kwiatami. Rodziny pszczoły miodnej rozrastają się i osiągają dużą liczebność. Liczne adaptacje umożliwiają utrzymanie pszczelich rodzin. Jedną z nich jest gruczoł Nasonowa, którego woń wydzieliny scala całą rodzinę. Na przykład zapachem tym robotnice znaczą miejsce, w którym osiadł rój.

Zjawiskiem adaptacyjnym jest również fakt, iż królowa nie zimuje sama, pełni rolę maszyny do składania jaj. Zimujące duże społeczeństwo pszczół na wiosnę gotowe jest do rozpoczęcia zbioru pokarmu i pracy w ulu. W skład rodziny pszczelej wchodzi królowa (samica, matka), truteń (samiec) oraz robotnica, czyli samica niezdolna do rozrodu. Jaja składane przez królową mogą być niezapłodnione lub zapłodnione. Trutnie rozwijają się z tych niezapłodnionych, zaś matki lub robotnice z zapłodnionych.

Latem w warunkach naturalnych liczba samców wynosi nawet do 3 tysięcy (zależy to od rasy pszczół i siły rodziny). Trutnie są niezbędne tylko do unasiennienia matki w okresie rozmnażania. Robotnice budują gniazda, pielęgnują larwy, bronią ul oraz zaopatrzają rodzinę w pokarm. Do nich należy również termoregulacja ula. W lecie liczba robotnic wynosi od 40000 do 8000 sztuk.

Trzmiele

Na świecie zanotowano ponad 300 gatunków trzmieli, w Polsce żyje ich jednak tylko 28 gatunków. Trzmiele są owadami społecznymi. Najliczniejsze rodziny liczą do kilkuset osobników, w zależności od gatunku, jakości matek oraz warunków pogodowych. Królowe odróżnia od robotnic większy rozmiar. W obrębie robotnic występuje również duża dysproporcja wielkości.  Mniejsze pracują w gnieździe, większe zaś zbierają pokarm.

W zapylaniu roślin biorą udział zarówno samice, robotnice jak i samce, choć największą role odgrywają robotnice, gdyż jest ich najwięcej. W zależności od gatunku występuje duże zróżnicowanie przy wyborze miejsca, gdzie trzmiele zakładają gniazda. Niektóre gniazdują w ziemi (mysie nory), niektóre na jej powierzchni (w ściółce, między kamieniami), a inne wykorzystują do tego celu dziuple w drzewach.

Cykl życiowy trzmieli trwa rok. Zapłodnione samice zimują pojedynczo w ściółce leśnej, ziemi lub pod mchem. Dlatego bardzo dużą rolę dla ich przeżycia stanowią różnego rodzaju zadrzewienia i lasy. W okresie wiosennym na obrzeżach lasów i na polach samice znajdują dla siebie rośliny żywicielskie oraz miejsca do gniazdowania. Najczęstsze miejsca zakładania gniazd trzmieli znajdują się na obrzeżach lasów i zadrzewieniach śródpolnych, na brzegach dróg i miedz. Na zaoranych polach gniazdują niechętnie, jednak obserwowano pojedyncze gniazda na polach zbożowych, a także w koniczynie.

W Polsce prawie wszystkie trzmiele podlegają ochronie gatunkowej, mimo to liczba tych owadów cały czas maleje. Głównym powodem są środki ochrony roślin, zwłaszcza insektycydy. Nie zwraca się również szczególnego znaczenia do opieki nad siedliskami trzmieli. Zaorywanie pasów przydrożnych i miedz powoduje obniżenie warunków bytowych wielu pożytecznych zapylaczy roślin.

Dzikie pszczoły

Duże znaczenie w procesie zapylania kwiatów roślin uprawnych oprócz pszczoły miodnej, mają dzikie pszczoły. W Polsce żyje ich ponad 474 gatunków, około 80% z nich to pszczoły samotnice. Oznacza to, że samica sama zakłada gniazdo, zaopatruje je w pożywienie i ginie przed pojawieniem się następnego pokolenia.

Pszczoły te nie wytwarzają miodu, jednak bardzo wydajnie zapylają rośliny (zioła, warzywa, drzewa i krzewy owocowe, rośliny uprawne). W Polsce występuje wiele pszczół samotnic, najbardziej popularne to murarki, nożycówki, miesierki i drobnice. Dzikie pszczoły są uzupełniającymi zapylaczami w stosunku do pszczoły miodnej, jednak niektóre rośliny w tym np. lucerna są niechętnie przez nie odwiedzane.Dla zwiększenia liczebności zapylaczy i zabezpieczenia ich udziału w prawidłowo prowadzonej produkcji roślinnej niewystarczające jest ograniczenie się do eliminowania zagrożeń występujących w czasie wykonywania zabiegów ochroniarskich. Do ważnych zadań należy również aktywne wspieranie różnorodności gatunkowej zapylaczy i stworzenie im odpowiednich warunków do bytowania w środowisku rolniczym i sadowniczym. Z tego powodu duże znaczenie ma zrównoważony rozwój, który zapewnia bezpieczeństwo środowiska naturalnego.